Μέγας Βασίλειος (330-379): Πρότυπο πνευματικού ηγέτη - Τηλέμαχος Τσελεπίδης

Του Τηλέμαχου Τσελεπίδη

Ένας αυστηρά ασκητικός κι ακαταπόνητα εργατικός, ένας μεγαλόπνοος και συνετός θρησκευτικός και πνευματικός ηγέτης. Αυτός ήτανε ο Μεγάλος Βασίλειος. Και η ιστορία, ενώ ακόμη ζούσε, τον χαρακτήρισε Μέγα, ενώ η Εκκλησία μας τον ονόμασε Οικουμενικό Διδάσκαλο. 

Αποφασιστικός και τολμηρός, με ηθικό ανάστημα πελωρίων διαστάσεων, προβάλει ως μια ακτινοβολούσα προσωπικότητα ο Μέγας Βασίλειος. Είναι το δεύτερο από τα εννέα παιδιά της πολύτεκνης οικογένειας του ρήτορα διδασκάλου και δικηγόρου Βασίλειου και της γνωστής για τη σεμνότητα, θεοσέβεια και τα φιλόπτωχα αισθήματά της Εμμέλειας.  Άλλωστε, τα τέσσερα παιδιά της ευτυχισμένης αυτής οικογένειας ευτύχησαν να ανακηρυχτούν επίσημα από την Εκκλησία ως Άγιοι. Ο Άγιος Γρηγόριος ο Νύσσης, ο επίσκοπος Σεβάστειας Άγιος Πέτρος, η Αγία Μακρίνα και ο Καισαρείας Μέγας Βασίλειος. 

Όμως ο Βασίλειος ήταν πολύ λεπτό και φιλάσθενο παιδί, όπως ήταν και ταπεινός και γήινος, και μια ψυχούλα άκακη και διαμαντένια με πνεύμα ανήσυχο και σπινθηροβόλο. Και αναπτύχθηκε σε ένα μυαλό αξεπέραστης σοφίας και ένας ποιμένας απέραντης ανθρωπιάς.

Γεννήθηκε στη Νεοκαισάρεια του Πόντου το 330 και διαπαιδαγωγήθηκε κοντά σε συγκροτημένους γονείς και προγόνους οι οποίοι έγιναν μάρτυρες του χριστιανισμού. Σπούδασε πανηγυρική και δικανική ρητορική στην Πόλη κοντά στον περίφημο νομικό Λιβάνιο.  Και ηθική, φυσική και μεταφυσική φιλοσοφία με δασκάλους στην Αθήνα τους σοφιστές Ιμέριο και Προαιρέσιο τον Καππαδόκη και το σοφό Εύβουλο. 

Σπούδασε όμως στην Αθήνα και ιατρική, αστρονομία, γεωμετρία, αριθμητική και κλασσική γραμματολογία. Και πάνφορτος σοφίας επιστρέφει 25 χρόνων στην Καισαρεία στην οποία διδάσκει ρητορική κι ασκεί συγχρόνως τη δικηγορία.

Στα 27 του χρόνια ο επίσκοπος Καισαρείας Διάνιος τον καλεί και τον βαπτίζει χριστιανό. Αποσύρεται στην Άνισα του Πόντου, σε ένα γραφικό αγρόκτημα της γιαγιάς του Μακρίνας. Ασκητεύει, προσεύχεται, μελετά τη γραφή και θεολογικά συγγράμματα. Ύστερα, το 358, ταξιδεύει  στα μεγάλα κέντρα του μοναχισμού. Εκεί θα συναντήσει και θα γνωρίσει μεγάλους θεολόγους, φιλοσόφους κι ερημίτες και θα μελετήσει τον κοινοβιακό βίο  (15 σελ.103) στα ασκητήρια και τα μοναστήρια της Παλαιστίνης, της Κοίλης Συρίας, της Μεσοποταμίας και της Αιγύπτου. Επέστρεψε στη σκήτη του γεμάτος από βιωματικές εμπειρίες και γνώσεις. 

Και κάθεται και γράφει τους πολύτιμους κανονισμούς του μοναχικού βίου και μετά την Φιλοκαλία, σε συνεργασία με τον φίλο του Γρηγόριο το Θεολόγο, τον συμπατριώτη και συμμαθητή του. Άλλωστε σπούδασαν μαζί στην Αθήνα και χαρακτηρίζονταν από τους δασκάλους τους το «ευγενικό ζευγάρι» των φοιτητών.(«ξυνωρίς  ουκ ανώνυμος» 13 σελ.131)

Όμως οι αιρέσεις και ιδιαίτερα ο Αρειανισμός, οργιάζουν σε  Ανατολή και Δύση με τη φανερή υποστήριξη των Ρωμαίων αυτοκρατόρων. Του Ιουλιανού του Παραβάτη (332-363) και του Φλαβίου Ουάλη (328-378). 

Οι αιρετικοί διαχωρίζουν τον Τριαδικό Θεό. Θεωρούν τον Υιό κτίσμα του Θεού. Δυστυχώς η πολιτική εξουσία, η οποία συνήθως απέχει από κάθε κοινωνική ευαισθησία και είναι ανύπαρκτη στο χώρο της κοινωνικής πρόνοιας, ενώ ασκούσε παράλληλα και κάθε είδους βία κι αδικία, έρχεται τώρα και διεισδύει στα άδυτα της πίστης, με το διαίρει και βασίλευε.

Ο νέος επίσκοπος Καισαρείας Ευσέβιος τον καλεί και τον χειροτονεί διάκο και πρεσβύτερο. Έτσι αρχίζει δυναμικά η δράση και η πρακτική άσκηση της πίστης κι ευσεβείας του κληρικού Βασιλείου. Οι ναοί κατακλύζονται από κόσμο. Ο φλογερός κήρυκας θέλγει, διδάσκει, παιδαγωγεί. Ο λαός συγκινείται, μετανοεί, κλαίει. (14 σελ.72).  

Το 370, με τον θάνατο του μητροπολίτη, χειροτονείται πάνδημα,  επίσκοπος Καισαρείας. Η ηγετική φυσιογνωμία του, τώρα, απλώνεται σε όλη την αυτοκρατορία. Αεικίνητος, διευθύνει, λειτουργεί, κηρύττει, γράφει κι ανακουφίζει τον ανθρώπινο πόνο. Είναι ο προστάτης των αδυνάτων και ο δικαιοκρίτης των αδικημένων. Είναι ο δάσκαλος της ευσεβείας, ο καλός παιδαγωγός και ο θεόπνευστος ειρηνοποιός.

Κεραυνοβολεί όμως τους αιρετικούς ιεράρχες οι οποίοι αποπροσανατολίζουν το λαό. Με τα «δογματικά» κηρύγματα και βιβλία του ανατρέπει τις αστήρικτες θεωρίες του Ευνόμιου, του πρώην επισκόπου Κυζίκου  και τις αιρετικές θεωρίες του Ευδόξιου Αντιοχείας. Αλλά δεν υποκύπτει και στις απειλές των αρχόντων και των αυτοκρατόρων,   του Ιουλιανού και  του Ουάλη. 

Στους εκφοβισμούς του αντιπρόσωπου του αυτοκράτορα κι έπαρχου της Καππαδοκίας Μόδεστου, το 372, να ενδώσει στις αιρέσεις, θα απαντήσει θαρραλέα, ήρεμα κι αποφασιστικά.

--Δεν με φοβίζουν οι απειλές του αυτοκράτορα. 

Νευριάζει και απειλεί ο πραιτοριανός ύπαρχος.

--Θα σου δημεύσουμε την περιουσία.

--Περιουσία δεν έχω εκτός από αυτά τα τρίχινα τριμμένα ράσα που φορώ και λίγα παλιά βιβλία.

--Θα σε εξορίσει ο αυτοκράτορας. Επιμένει ο άλλος.

--Όλη η γη όπου και να πάω είναι γη του ίδιου του Θεού. 

--Θα σε υποβάλλει σε σκληρά βασανιστήρια, επιμένει ο αξιωματούχος.

--Το ασθενικό μου σώμα δεν θα αντέξει. Ο θάνατος θα είναι για μένα ευεργεσία γιατί θα πάω ακόμη πιο σύντομα κοντά στο Θεό. 

Ο Ρωμαίος διοικητής εκπλήσσετε κι απορεί.

--Κανένας επίσκοπος, μέχρι τώρα, δεν μου μίλησε έτσι, είπε. 

Κι ο Βασίλειος.

--Φαίνεται πως δεν συναντήσατε ακόμα χριστιανό επίσκοπο, γιατί τα ίδια θα σας έλεγε.

Στην σημερινή εποχή των εθνικών, θρησκευτικών και κοινωνικών αδιεξόδων της πατρίδας μας, αναζητούνται διαπρύσιοι πνευματικοί ηγέτες και θεοφόροι πατέρες για να ξυπνήσουν τον ληθαργωμένο ελληνισμό που δεν βρίσκεται στις καλλίτερες ιστορικές στιγμές του.

Όμως, ο Μέγας Βασίλειος, δεν έχει βέβαια ανάγκη από πανηγυρικούς λόγους, από εγκώμια και επαινετικές εξάρσεις.  Γιατί, σε όλο το βίο του, υπήρξε λιτός και ταπεινός. Υπήρξε  ένας ανυπόκριτα μετριόφρων, σεμνός και άδολος και με αδιάτμητο τον ελληνισμό στη ψυχή του σε όλη την ιστορική διαχρονικότητά του. 

Ο Μέγας Βασίλειος είναι ο δημιουργός του πολιτικού, του θρησκευτικού και του κοινωνικού μετασχηματισμού της κοινωνίας στη δύσκολη εποχή του. Είναι ο διοργανωτής της εκκλησιαστικής τάξεως και λειτουργίας. Αυτός πρώτος διαρρύθμισε τη χριστιανική λατρεία αφού έγραψε τη θεία λειτουργία που χρησιμοποιείται σήμερα 10 φορές το χρόνο και που είχε τότε τη γενική αποδοχή κι αναγνώριση από όλες τις εκκλησίες (12 σελ.67).

Εφάρμοσε στην πράξη την κοινωνικότητα της χριστιανικής ζωής. Δημιούργησε το πολιτικό πρόσωπο της Πολιτείας σε θέματα κοινωνικής Πρόνοιας κι αλληλεγγύης. Κι έτσι έκανε την αρμονική  σύνδεση Εκκλησίας και Πολιτείας. Ως κι ο πολέμιός του αυτοκράτορας Ουάλης, πεισθείς για την αναγκαιότητα του κοινωνικού και φιλανθρωπικού του έργου, συμμετείχε  στις δαπάνες από το κρατικό ταμείο, αφού του παραχώρησε κρατικά έσοδα. (15 σελ.108)

Στη «Βασιλειάδα»,  τη μεγάλη κοινοβιακή αδελφότητα που δημιούργησε πρόσφεραν δωρεάν τις υπηρεσίες τους κάπου τρεις χιλιάδες καλόγεροι κι ένας αναρίθμητος αριθμός πολιτών από όλες τις κοινωνικές τάξεις και από όλα τα επαγγέλματα. Γιατροί, δάσκαλοι, τεχνίτες, νοσοκόμοι, εργάτες, γεωργοί. Μέσα στην Βασιλειάδα λειτουργούσαν, σχολεία, ξενώνες, εξωτερικά ιατρεία, νοσοκομείο, ορφανοτροφείο, γηροκομείο, και συσσίτια για όλο το λαό.  Γιαυτό κι ο επίσκοπος Βασίλειος  έγινε  το ίνδαλμα όλων των κατοίκων της Καππαδοκίας.

Το παιδευτικό και κοινωνικό του έργο στην πράξη και σε συγγράμματα άγγιζε, με την οργάνωση και τη φιλοσοφία του, τη ζωή και την κοινωνία. Προτρέπει στη γνώση της εθνικής μας κλασσικής λογοτεχνίας και παιδείας, ως προπαίδεια και πρώτο βοήθημα για την κατανόηση και την ερμηνεία της Αγίας Γραφής. 

Δίδασκε. Ο άνθρωπος με τη λογική δεν μπορεί να κατανοήσει την ουσία του Θεού. Με τον κοινό μας νου αναγνωρίζουμε την ύπαρξη Του  και με την πίστη μας αναγνωρίζουμε τον Θεό. Με την γνώση και την πίστη μας μαζί  λατρεύουμε το Θεό.

Για τον Μεγάλο Βασίλειο η αγάπη είναι το βάθρο για την ηθική τελείωση του ανθρώπου. Ο άνθρωπος είναι από τη φύση του καλός. Η αγάπη αυτή είναι αντανάκλαση της αγάπης του Θεού για τον άνθρωπο. Αγαπάμε το Θεό, αγαπάμε κατά συνέπεια και τον συνάνθρωπό μας.

Με πλούσιες γνώσεις, ρήτορας κι ετοιμόλογος, δεινός μελετητής της φύσης και των κοσμικών όντων, ρεαλιστής και πραγματιστής, διδάσκει και πληροφορεί, μεταφέρει γνώσεις και θωρακίζει την πίστη και την αισιοδοξία του ακροατηρίου του. Ερμηνεύει τους ψαλμούς και τις γραφές, αποκαλύπτει την ομορφιά της γνώσης στην ποίηση και τη φιλολογία και συμβουλεύει πατρικά τους νέους. Καυτηριάζει αυστηρά τις υπερβολές και τα λάθη και παρατηρεί τον φαρισαϊσμό και τον εγωκεντρισμό μας.

Το συγγραφικό του έργο μιας 15ετίας (360-375), κάπου τριάντα τόμοι, είναι μια ανεξάντλητη πηγή έκφρασης και διαχρονικής αυτοσυνειδησίας της Ορθοδοξίας.  Τα Δογματικά, τα Ασκητικά, τα Πρακτικά, οι Ομιλίες και οι Επιστολές του, είναι πνευματικός μόχθος, σοφία και εμπειρία ενός ολοκληρωμένου ανθρώπου. Έργα που διαπαιδαγωγούν, που φωτίζουν, που ερμηνεύουν, που δίνουν λύσεις σε προβλήματα της ζωής και αποτελούν πηγές ηθικής τελείωσης, αλλά και ιστορικές καταγραφές.  (10 σελ.215)

Γνήσιος πνευματικός άνθρωπος, μια ηθική προσωπικότητα άμεμπτη κι ανεπίληπτη. Ήρθε σαν αστραπή, δίδαξε σαν κεραυνός (12 σελ.67) και υπηρέτησε συνειδητά τη φύση, τη ζωή και τον άνθρωπο. Βίωσε τα ιδανικά και τις ιδέες του όπως ο Σωκράτης κι ο Χίλωνας ο Λακεδαιμόνιος. Όπως ο Πιττακός ο Μυτιληναίος κι ο Θαλής ο Μιλήσιος. Όπως ο Σόλωνας ο Αθηναίος κι ο Μύσων ο Χηνεύς. Ο Κλεόβουλος ο Λύνδιος κι ο Περίανδρος ο Κορίνθιος. Ο Βίας ο Πρηνεύς  κι όλοι οι άλλοι οι σεμνοί σοφοί της αρχαιότητας. 

Και ο Βασίλειος, με την υψηλή αρετή που τον διέκρινε, θα επέστρεφε το χρυσό τρίποδα των Μιλησίων, όπως έκανε ο Θαλής και όλοι οι άλλοι σοφοί, όταν συνέστησε στους Ίωνες το μαντείο των Δελφών να παραδώσουν το χρυσό εύρημα «στον  καλύτερο από τους σοφούς». 

Άλλωστε, ο Μέγας Βασίλειος, ως άνθρωπος της δράσης και των έργων, που έλεγε και συγχρόνως έπραττε, διακήρυξε πως «είμαστε πλούσιοι για όσα δίδουμε και φτωχοί για όσα αρνούμεθα». 

Η ζωή του υπήρξε μια αδιάκοπη προσφορά. Αδιαλείπτως δίδασκε. Ο λόγος του ποταμός κι ο βίος του πηγή θαυμάτων. Όμως η  υπερεργασία, πνευματική και σωματική, η παραμέληση της υγείας και της τροφής του, η τελείως ασκητική ζωή, οι πολλές συγκινήσεις και η υπερένταση κατά τη διάρκεια των θρησκευτικών και κοινωνικών του αγώνων, δεινοπάθησαν κι έκαμψαν το ασθενικό του σώμα. Και σε ηλικία 49 ετών, την 1η Ιανουαρίου του 379 αποδήμησε εις Κύριο. 

Όμως, πραγματοποίησε, πέρα για πέρα, το πνευματικό και ηθικό του καθήκον απέναντι στην κοινωνία και τον άνθρωπο. Τίμησε τη σφραγίδα της θείας δωρεάς, αυτή που χρεώνει όλους τους πνευματικούς δημιουργούς, με την ευθύνη, να μεριμνούν για την ευτυχία και το μέλλον του ανθρώπου και της ανθρωπότητας.

Κι εσείς, όλοι εσείς που με τιμήσατε με την ανάγνωση του παρόντος κειμένου, που διαισθάνεστε την ασημαντότητά σας μέσα στην απεραντοσύνη και την θαυμαστή τελειότητα της θείας δημιουργίας, εσείς, κάποιοι από εσάς, φορείς της θείας δωρεάς, έχετε τη δυνατότητα και την υποχρέωση, να ορθώσετε το ανάστημά σας, με ρεαλισμό και δημιουργικές εξάρσεις, απέναντι στην κάθε εξουσία της αδικίας, της ασυδοσίας και του εφησυχασμού, για να επανέλθουν οι πνευματικές αξίες των προγόνων μας, στην κοιτίδα που γεννήθηκαν, την θεοπρόβλητη πατρίδα μας, την  Ελλάδα.

  

ΒΙΒΙΛΙΟΓΡΑΦΙΑ 

1. Χαράλαμπος Δ. Βασιλόπουλος. «Ο Μέγας Βασίλειος» εκδόσεις Ορθόδοξος Τύπος Αθήναι 1996

2. Εγκυκλοπαίδεια Πάπυρος-Λαρούς τόμος 13ος 

3. Θρησκευτική και ηθική Εγκυκλοπαίδεια 3ος τόμος Αθήναι 1963 (σελ.681-686)

4. Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Υπουργείο Εθνικής Παιδείας και Θρησκευμάτων. «Εκκλησία, η νέα κοινωνία σε πορεία»  ΟΕΔΒ Αθήνα

5. Παναγιώτης Χρήστου. «Εκκλησιαστική Γραμματολογία» Θεσσαλονίκη 1964

6. Παναγιώτης Χρήστου. «Ελληνική Πατρολογία» εκδόσεις Πατριαρχικόν Ίδρυμα Πατερικών Μελετών τόμος α΄ Θεσσαλονίκη 1976

7. Δ. Σ. Μπαλάνος. Καθηγητής της Πατρολογίας Πανεπιστημίου Αθηνών Εγκυκλοπαίδεια  Ελευθερουδάκη τόμος 3ος 

8. Α. Ν. Διαμαντόπουλος. Καθηγητής Αρσακείου. «Αρειανισμός» Εγκυκλοπαίδεια Ελευθερουδάκη τόμος 2ος

9. Π.Β. Πάσχου. «Έρως Ορθοδοξίας»έκδοση «Αστήρ» Παπαδημητρίου Αθήνα 1964

10. Μητροπολίτης Σερβίων και Κοζάνης κ. Διονύσιος. «Μαρτυρία Ιησού Χριστού» Κοζάνη

11. Διογένης ο Λαέρτιος. «Βίοι φιλοσόφων» τόμος α΄εκδόσεις Γεωργιάδη μετάφραση Νικολάου  Καργιοπούλου

 12. Αλέξανδρος Λάσκαρις. Αρχιμανδρίτης «Επίτομος Εκκλησιαστική Ιστορία της Παλαιάς και της Καινής Διαθήκης» Τύποις Α. Κορομηλά-Π. Πασπαλλή Πεμπτοπαζάρου 3 Κωνσταντινούπολις έτους 1863 τεύχος Β΄ σελ.65-67)

13. Αργύριος Σακελλαρίου. «Λόγοι Βασιλείου του Μεγάλου» εκδόσεις «Βυζαντινός Πολιτισμός» Κοραή 5 Αθήναι 1939

14. Παναγιώτης Δ. Γκίμης. «Λόγοι των Αγίων της Εκκλησίας Πατέρων» Εγκωμιαστικός Εφραίμ  του Σύρου έκδοση τυπογραφείου «Νομική» Π. Βεργιανίτου Οδυσσέως 1 Αθήναι 1928

15. Αναστάσιος Μ. Λεβίδης. «Ιστορικό δοκίμιο της θρησκευτικής και πολιτικής ιστορίας, αρχαιολογίας και χωρογραφίας της Καππαδοκίας» τόμος α΄ εκδόσεις « Δ. Φέξη» Αθήναι 1885 (σελ.98-135)